Ogólna charakterystyka przyrodnicza gminy
Gmina Boleszkowice odznacza się wysokimi walorami przyrodniczymi, o czym świadczy przede wszystkim zachowanie w znacznym stopniu krajobrazu naturalnego, ukształtowanie terenu oraz występowanie dolin rzecznych (Odry i Myśli). Obszar gminy charakteryzuje krajobraz leśno-rolniczy, ponad 52% powierzchni stanowią lasy, które rozciągają się w środkowej i południowej części gminy, natomiast użytki rolne zajmują ponad 34%.
Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski Kondrackiego gmina leży w podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich w granicach dwóch makroregionów i dwóch mezoregionów:
- makroregion Pojezierze Południowopomorskie – mezoregion Równina Gorzowska, do którego należy wschodnia część gminy, charakteryzująca się krajobrazem równin morenowych i sandrowych. Jest to fragment wysoczyzny morenowej o rzeźbie płaskiej i falistej o wysokości od około 45 m n.p.m. do 89,6 m n.p.m. (pagór kemowy koło Wyszyny). Krajobraz urozmaicony oczkami polodowcowymi, zagłębieniami bezodpływowymi oraz pagórami kemowymi wydmowymi. W granicach mezoregionu leżą: Boleszkowice, Chwarszczany, Gudzisz, Wysoka i Wyszyna.
- makroregion Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka – mezoregion Kotlina Freienwaldzka, która obejmuje zachodnią część gminy z krajobrazem den dolinnych i tarasów z wydmami. Powierzchnię doliny stanowi płaska równina (9 – 10 m n.p.m.) łagodnie podnosząca się w kierunku północno-wschodnim. Charakterystyczne dla krajobrazu kotliny są pagórki wydm wałowych i parabolicznych, z których najwyższy (góra Monte Cassino na zachód od Porzecza) osiąga 25,8 m n.p.m. Znajdują się tu miejscowości: Chlewice, Kaleńsko, Porzecze, Wielopole oraz Namyślin.
Podział ten odpowiada powstałym w wyniku działalności lodowca skandynawskiego typom krajobrazu naturalnego. Warto nadmienić, że granica mezoregionów jest podkreślona przebiegiem linii kolejowej Szczecin-Kostrzyn.
Boleszkowice znajdują się w obszarze dorzecza Odry, na prawym brzegu dolnego biegu rzeki, poniżej ujścia Warty. Zgodnie z podziałem hydrograficznym Polski jest to zlewnia nr 121 (od Warty do Iny). Teren gminy to bezpośrednie obszary zlewniowe Odry oraz jej prawego dopływu – Myśli. Pomiędzy nimi przebiega dział wodny II rzędu. Grunty pod wodami zajmują 247 ha, co stanowi około 1,9% powierzchni gminy. Większość zajmują wody płynące (247 ha), natomiast wody stojące zajmują około 67 ha. Na terenie gminy nie ma dużych, naturalnych zbiorników wodnych, a jedynie zabagnione lub wypełnione wodą starorzecza (okolice Kaleńska i Porzecza). W północnowschodniej części gminy występują niewielkie naturalne zbiorniki wodne, tzw. oczka polodowcowe o powierzchni poniżej 1 ha. Największym jeziorem tego typu jest silnie zeutrofizowany zbiornik wodny w Wysokiej, zajmujący powierzchnię około 5 ha, wykorzystywany obecnie jako staw hodowlany.
Część gminy znajduje się w strefie zagrożenia powodziowego, która obejmuje tereny wzdłuż Odry. Brzegi rzeki nie posiadają wałów przeciwpowodziowych. Najniżej położone tereny (rzędna 10,5 m n.p.m.) znajdują się w strefie corocznych zalewów powodziowych na skutek wiosennych i jesiennych wezbrań rzeki. W 2006 roku zostało opracowane studium bezpośredniego zagrożenia powodziowego na obszarze RZGW Szczecin Region bilansowy nr 04 zlewnia rzeki Myśli, którego celem było wyznaczenie stref zagrożenia powodziowego. Zasięg obszarów zagrożonych przedstawia rycina obok.
Warto podkreślić znaczącą rolę doliny Odry, która przebiega przez gminę. Jest to ważny element sieci korytarzy ekologicznych, mający duży wpływ na funkcjonowanie środowiska przyrodniczego i jego kształtowanie w układzie ponadlokalnym. Dolina Odry ma szczególne znaczenie przede wszystkim w odniesieniu do ptaków wędrownych, dlatego też na jej obszarze wyznaczone zostały liczne formy ochrony przyrody.
Jak już wspomniano wcześniej, największy udział w powierzchni gminy mają lasy, stanowiące w 99,9% własność Skarbu Państwa. Lasy w gminy Boleszkowice są zarządzane przez Nadleśnictwo Dębno (obręb leśny Namyślin oraz obręb leśny Dębno. Główny kompleks leśny rozciąga się na trasie doliny Odry oraz w jej strefie krawędziowej na wysoczyźnie i nazywany jest Lasami Boleszkowickimi. Są to w dużej mierze drzewostany gospodarcze, ale występują tu również siedliska roślinne zbliżone do naturalnych:
- siedliska łęgowe (wierzbowo-topolowe, jesionowo-olszowe, siedliska olsów),
- siedliska acidofilnych lasów dębowo-bukowych,
- siedliska grądu,
- siedliska boru mieszanego,
- siedliska kontynentalnych borów mieszanych.
Formy ochrony przyrody
1. Rezerwaty przyrody
27 czerwca 1995 roku na południe od Boleszkowic został utworzony rezerwat przyrody „Cisy Boleszkowickie”, który zajmuje 9,16 ha. Przedmiotem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych i edukacyjnych stanowiska cisów w jego różnych fazach rozwojowych. Populacja cisa pospolitego liczy około 500 okazów. Dawniej sądzono, że cisy pojawiły się w sposób naturalny, głównie z nasion transportowanych przez ptaki, obecnie przypuszcza się, że drzewa zostały zasadzone przez człowieka. Cisy mogą być więc pozostałością parku dworskiego. Najstarsze z drzew ocenia się na około 150 lat. Obszar rezerwatu zajmuje drzewostan mieszany z przewagą sosny i 25% udziałem drzew liściastych (m.in.: dęby szypułkowe, lipy, leszczyny, graby, buki).
2.Parki krajobrazowe
Teren wzdłuż rzeki Odry wchodzi w skład Parku Krajobrazowego „Ujście Warty”. Park został utworzony 18 grudnia 1996 roku i obejmuje obszary w granicach gmin: Słońsk, Witnica, Kostrzyn nad Odrą, Boleszkowice i Górzyca, łączna powierzchnia wynosi 20 534,46 ha. Park utworzono w celu zachowania walorów przyrodniczo-krajobrazowych typowych dla dolin dużych rzek oraz otaczających je krawędziami wysoczyzn. Charakterystyczne dla tutejszego krajobrazu są rozległe tereny otwarte z nielicznymi zadrzewieniami. Fragment leżący w gminie Boleszkowice obejmuje podmokłe łąki, pastwiska, starorzecza oraz zachodni kraniec Lasów Boleszkowickich. Warto zaznaczyć, że krajobraz ten jest zbliżony do nadodrzańskich obszarów w Cedyńskim Parku Krajobrazowym, którego otulina znajduje się blisko północnej granicy gminy. Teren parku jest ważnym elementem korytarza ekologicznego doliny Odry i pełni istotną rolę jako miejsce rozrodu, odpoczynku w czasie wędrówki i zimowania wielu gatunków ptaków. W granicach parku obowiązuje zakaz wydobywania skał, minerałów, torfu i niszczenia gleby, a także zakaz wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem obiektów związanych z zabezpieczeniem przeciwpowodziowym. Warto jednocześnie zauważyć, że na terenie parku w wyniku prowadzonej w okolicach Kaleńska odkrywkowej eksploatacji kruszywa doszło do dewastacji rzeźby terenu i zaburzenia harmonijnego krajobrazu (wyrobiska górnicze, hałdy, osadniki).
3. Obszary chronionego krajobrazu
Od strony Dębna w kierunku zachodnim, wzdłuż miejscowości Chwarszczany, Gudzisz, Reczyce, Namyślin, Chlewice, przebiega przez gminę Obszar Chronionego Krajobrazu „A” Dębno – Gorzów. Został powołany w celu ochrony wartości przyrodniczych oraz przyrodniczo-rekreacyjnych Równiny Gorzowskiej wraz z doliną rzeki Myśli oraz rozległych kompleksów leśnych z rynnami polodowcowymi, na obszarze których występują zbiorniki wodne i torfowiska. Tereny podmokłe są miejscem występowania interesujących siedlisk przyrodniczych z licznymi gatunkami roślin i zwierząt, także chronionych. Obszar ten powinien być chroniony przed niekorzystnymi przekształceniami, natomiast dotychczasowy sposób użytkowania kontynuowany tak aby nie zakłócał równowagi ekologicznej. Odnosi się to przede wszystkim do doliny Myśli, która nie powinna być poddawana regulacji.
4. Obszary Natura 2000
Rozległy fragment w zachodniej części gminy Boleszkowice, wchodzi w skład Obszaru Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) „Dolina Dolnej Odry”. Obszar ten wchodzi w skład europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000 (powołana 30 listopada 2009 roku Dyrektywą w sprawie ochrony dzikiego ptactwa – tzw. Dyrektywa Ptasia), która została wyznaczona w celu zachowania siedlisk przyrodniczych oraz gatunków cennych w skali europejskiej. Obszar „Doliny Dolnej Odry” rozciąga się od Kostrzyna po Zalew Szczeciński na długości około 150 km. Jak już wspominano dominuje tu krajobraz podmokłych łąk, pastwisk i starorzeczy. Teren ten charakteryzuje się bogatą florą roślin naczyniowych z licznymi gatunkami zagrożonymi. Jest to ostoja licznych gatunków ptaków, zwłaszcza wodno-błotnych, które występują w bardzo dużych koncentracjach. Poza tym występują tu inne zwierzęta kręgowe, m.in. bobry.
Od wschodniej strony gmina styka się z innym Obszarem Specjalnej Ochrony Ptaków, a mianowicie z Ostoją Witnicko-Dębniańską. Jest to obszar wyróżniający się dużą lesistością z licznymi torfowiskami, jeziorami i stawami.
Drugim elementem europejskiej sieci Natura 2000 są Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (SOO), powołane tzw. Dyrektywą Siedliskową w celu ochrony naturalnych siedlisk przyrodniczych oraz dziko żyjącej fauny i flory. Na terenie gminy jest to Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk „Dolna Odra”, który rozciąga się wzdłuż Odry, a zatem pokrywa się częściowo z opisanym wcześniej Obszarem Specjalnej Ochrony Ptaków. Duży udział w powierzchni tego obszaru stanowią tereny podmokłe z torfowiskami i łąkami zalewanymi wiosną.
5.Pomniki przyrody
Na terenie gminy Boleszkowice znajdują się następujące obiekty objęte ochroną jako pomniki przyrody:
- lipa szerokolistna (obwód 435 cm, wysokość 26 m) - cmentarz komunalny w Namyślinie,
- dąb szypułkowy (obwód 580 cm, wysokość 20 m) - około 250 m na południowy-wschód od Wielopola, przy drodze do Porzecza,
- dwa granitowe głazy narzutowe - koryto rzeki Myśli na zachód od Reczyc,
- dąb szypułkowy „Gryf”(obwód 410 cm) - obręb Namyślin,
- dąb szypułkowy „Władyka” (obwód 428 cm) - obręb Namyślin,
- trzy drzewa z gatunku wiąz pospolity - „Wiązy Katarzyny i Jana” (obwody 457, 282, 240 cm) - obręb Porzecze,
- świerk pospolity - „Świerk Igora” (obwód 333 cm) - obręb Namyślin,
- sześć drzew z gatunku daglezja zielona - „Siostry Jedlice” (347, 257, 212, 309, 271, 322 cm) - obręb Namyślin.
6.Użytki ekologiczne
W 1998 roku ustanowiono na terenie gminy użytek ekologiczny „Torfowisko Gudzisz”, zlokalizowany 1 km na południowy wschód od Gudzisza na granicy pomiędzy lasem a polami. Przedmiotem ochrony użytku ekologicznego jest zachowanie walorów przyrodniczych i krajobrazowych torfowiska ze zbiorowiskami o charakterze naturalnym. Występują tu mokradła oraz oczka wodne, gdzie występują rzadko spotykane i chronione gatunki roślin. Oczka wodne otoczone są przez torfowiska i płaty nieużytkowanej roślinności wodnej, mszarnej, szuwarowej, zaroślowej z wierzbą i olsem porzeczkowym. Oczka wodne pokryte są płatami osoki aloesowatej i grążela żółtego. Użytek ekologiczny jest siedliskiem wielu gatunków kręgowców, takich jak: traszka, ropucha szara i kumak. Poza tym obszar ten stanowi strefę rozrodu ptaków, m.in.: błotniaka stawowego, wodnika i łabędzia. W granicach terenu chronionego obowiązuje ścisły zakaz odwadniania.
7. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Na terenie gminy Boleszkowice w 1992 roku utworzony został zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Porzecze” o powierzchni około 142 ha. Przedmiotem ochrony są bagna, łąki, starorzecza, zbiorniki wodne i wydmy, a także tereny zalesione na tarasie zalewowym Odry. Obszar ten jest zróżnicowany pod względem krajobrazowym i siedliskowym. Występują tu zarówno bogate i żyzne siedliska wodne, jak i ubogie wydmy śródlądowe. Bogata flora reprezentowana jest m.in. przez: czosnek kątowaty, oman łąkowy, przetacznik błotny i długolistny. Jest to także siedlisko różnych gatunków ptaków, takich jak: bąk, gęgawa, bocian czarny, wodnik, w bliskim sąsiedztwie występuje orzeł bielik. Dogodne warunki mają tu także wydra i bóbr. Poza strefą zalewową występują napiaskowe murawy szczotlichowe. Najwyższa wydma (Góra Monte Cassino) osiąga wysokość 25,8 m n.p.m. Obszar wydm charakteryzuje specyficzna roślinność, są to przede wszystkim rosnące masowo porosty, a także kocanka piaskowa, lepnica tatarska, turzyca wczesna, wśród drzew natomiast występuje sosna zwyczajna oraz sosna Banksa. Głównym zagrożeniem dla zespołu przyrodniczo-krajobrazowego jest zniszczenie delikatnej struktury traw i porostów, źródłem tego zagrożenia są przede wszystkim motocykliści wjeżdżający na teren chroniony. W granicach obszaru zakazuje się lokalizacji jakichkolwiek obiektów budowlanych z wyjątkiem obiektów zagospodarowania turystycznego, które mogą być umieszczane na obrzeżach zespołu przyrodniczo-krajobrazowego.
8. Tereny zieleni urządzonej
We wszystkich miejscowościach gminy znajdują się różnego rodzaju tereny zieleni urządzonej, a więc powstałe w wyniku działalności człowieka. Są to przede wszystkim: dawne parki dworskie, zieleń cmentarna, drzewostan przykościelny, czy też aleje i szpalery drzew.
W czterech miejscowościach na terenie gminy Boleszkowice znajdują się parki, będące w większości pozostałościami dawnych założeń dworskich.
Park w Chwarszczanach pochodzi z II połowy XIX wieku i jest częścią założenia parkowo-dworskiego. Mieści się on w granicach średniowiecznego folwarku zakonnego w jego południowo-zachodniej części, pomiędzy rzeką Myślą a drogą prowadzącą do dawnego folwarku. Nieopodal znajduje się XIII-wieczna kaplica templariuszy. Park zajmuje 1,86 ha. Występuje tu 15 gatunków drzew liściastych (m.in. klony, graby, jesiony, wiązy, kasztanowce, lipy, wierzby, topole) oraz 9 gatunków krzewów liściastych. Warto nadmienić, że starodrzew parku zachował się w około 70%. Obszar ten jest zaniedbany i zarośnięty, a dawne ścieżki zatarte. Jego część została przekształcona w sad i warzywnik, poza tym powstało tu po wojnie kilka obiektów gospodarczych dysharmonizujących przestrzeń.
Kolejne założenie parkowe pochodzi z początków XX wieku i znajduje się w południowo-zachodniej części Reczyc. Pełniło ono funkcję parku leśnego wykorzystywanego w celach rekreacyjnych. Obecnie teren jest mocno zaniedbany, wiele drzew zostało wyciętych głównie ze względu na przeprowadzoną linię elektroenergetyczną. Nie zachowała się pierwotna infrastruktura, rowy są suche a ścieżki nieczytelne, pozostały jedynie fragmenty muru otaczającego park.
W osadzie leśnej Wielopole znajdują się pozostałości dawnego folwarku śródleśnego, obecnie budynek dworu jest opuszczony. Na jego dziedzińcu rośnie okazała lipa o obwodzie pnia 350 cm. Na wschód od folwarku znajduje się park podworski, na terenie którego rosną głównie drzewa liściaste, m.in.: lipy, akacje, buki, klony, kasztanowce. Obszar ten jest zaniedbany, układ ścieżek nieczytelny. Na terenie parku znajduje się oczko wodne i nieczynny cmentarz.
Pozostałości dawnego folwarku mieszczą się również w Wysokiej, po zachodniej stronie jeziora. Już w XVIII wieku przy założeniu dworskim utworzono park, który zajmuje powierzchnię 2,5 ha. W drzewostanie dominują gatunki liściaste (27), są to przede wszystkim dęby, buki, świerki, lipy. Najstarsze z dębów mają nawet 180-200 i więcej lat, a najbardziej okazałe z nich osiągają szerokość pnia 300, 430, 480 i 515 cm. Teren parku jest objęty ochroną konserwatorską. Obecnie obszar jest mocno zaniedbany, a fragmenty parku użytkowane są pod uprawę warzyw. Ze względu na zlokalizowanie hydroforni, park jest aktualnie niedostępny.